نویسنده: سمانه الهی
چکیده
با بررسی و مطالعۀ تاریخ صدر اسلام در مییابیم که مسجد در عصر رسول خدا فقط محل عبادت، اعتکاف، اقامۀ نماز جماعت، تعلیم و تعلم و سخنرانی نبود؛ بلکه کارهای اجتماعی نیز در آن انجام میگرفت؛ در واقع مسجد میتوانست بسیاری از حرکتهای اجتماعی را سازماندهی کند. مواردی از قبیل کنترل تنشهای اجتماعی، حل اختلافات مردمی و خانوادگی و قبیلهای، رشد آگاهیهای سیاسی در جامعه، مقابله با تهاجم فرهنگی، زنده نگهداشتن امر به معروف و نهی از منکر، کنترل اماکن فسادانگیز و جذب جوانان - و همۀ افراد- به مسجد، از جمله حرکتهای اجتماعی است که این مکان مقدس میتواند در خلق و سازماندهی آنها جایگاهی بی بدیل داشته باشد که البته متأسفانه برخی از مساجد ما در عصر حاضر از این موضوع دور مانده و این کارکرد خود را از دست دادهاند. اولیای امر، مخصوصا ائمۀ جماعات و «مرکز رسیدگی به امور مساجد» از جمله کسانی هستند که مسئولیت سنگین و خطیری در این زمینه بر عهده دارند.
واژههای کلیدی: مسجد، حرکتهای اجتماعی، جامعۀ اسلامی
مقدمه
مسجد قلب تپندۀ جامعۀ اسلامی در تمامی امور و مسائل بوده و به اتفاق مورخان، خشت اول تشکیل جامعۀ اسلامی در صدر اسلام با بنای مسجد در شهر مدینه نهاده شد. پیامبر اکرم (صلیالله علیه واله) با وحی الهی تعریف جدیدی از دینداری ارائه نمود و جامعۀ نوینی را بر اساس شریعت اسلام پایهگذاری کرد و محور این حرکت را مسجد قرار داد. ایشان همرامی دین و سیاست، دنیا و آخرت، مردمداری و خداباوری را در یک نهاد جمعی و اجرایی به نام «مسجد» سامان بخشید و مسجد را به عنوان نقطۀ تعامل، توسعه، محبت، مودت، انس و اخوت در بین امت مسلمان مطرح ساخت. مسجد نه تنها به زندگی دینی مردم معنا بخشید، بلکه نقش ژرف و عمیق در صحنۀ سیاست و اجتماع ایفا کرد و ایمان و اعتقاد و اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعۀ سیاسی و اسلامی بهکار گرفت. انقلاب اسلامی ایران نیز به دلیل داشتن خاستگاه و محتوای دینی، فرزند و مولود مسجد است و بیشک ادامۀ حیات آن نیز جز در سایۀ مسجد امکانپذیر نیست. از اینرو پرداختن به معارف و ابعاد و زوایای مختلف مسجد، گامی محکم و استوار در راستای استمرار و بقای این نهضت مقدس است.
مسجد تنها نهادی است که از آغاز تأسیس تاکنون، مرکز و محور تحولات عظیمی در جامعۀ اسلامی بوده و جایگاهی است که نقش بسیار زیادی در تربیت فرد و بازسازی اجتماع و حاکم کردن دین بر جامعه دارد.
سؤال اصلی ما این است که: مسجد در حرکتهای اجتماعی چه نقشی دارد؟ و این نقش چگونه و در چه زمینههایی بروز می‌کند؟
برای پاسخ به این سؤال مروری کوتاه بر جایگاه مسجد در جامعۀ اسلامی داریم و چند کارکرد اجتماعی آن را بیان میکنیم. سپس برخی از حرکتهای اجتماعی را نام برده و نقش مسجد را در سازماندهی آن توضیح میدهیم. هدف، تصحیح بینش و افزایش آگاهی مخاطبان در مورد مسجد و بیان ظرفیتهای موجود در مسجد، از نظر سازماندهی حرکتهای اجتماعی است. امید که مخاطبان، خالصانه رو به سوی مساجد آورند و آنها را آباد کنند و جامعه‌ای اسلامی را بسازند که ایمان بر آن حکمفرما و در عمل افراد جاری باشد.
نقش مسجد در جامعۀ اسلامی
آیا تاکنون جامعۀ اسلامی بدون مسجد را تصور کردهاید؟ گمان میکنید یک جامعۀ اسلامی بدون این بنای مقدس چه رنگ و حالی خواهد داشت؟
از ساخت نخستین عبادتگاه مسلمانان، بیش از دوازده قرن مىگذرد. در طول این مدت، مسجد در دورههاى گوناگون حکومتهاى اسلامى در عربستان و ایران، در مناسبتهای سیاسى و تصمیمگیرىهاى عمومى جامعه، نقش اساسى و زیر بنایى ایفا کرده است. تمام امور مربوط به جامعۀ اسلامى، در مسجد مورد بررسى قرار مىگرفت و حتى محل درس و مدرسه در روزگار پس از ظهور اسلام تا دوران حکومت بنىامیه، مسجد و گاهی اوقات برخى از مکانهای عمومى و خصوصى بوده است. علما و دانشمندان در مسجد نبوى و مسجدالحرام و سایر مساجد دیگر، علوم دینى و ادبى آموزش مىدادند و حتى مراکزى که بعدها بهعنوان مدارس پیشرفته در کشورهاى اسلامى تأسیس شد، از نظر معمارى، تحت تأثیر شکل و فرم مساجد بهوجود آمد. در زمان پیامبر اسلام (صلىالله علیه وآله) و دورۀ بعد، مسجد بهعنوان پایگاه آموزش معارف اسلامى بود و هدف اساسى مجلسهایی که در مسجد دایر مىشد، تعلیمات دینى و تفسیر قرآن و تدریس حدیث بود. (شریفپور،1380: 7) بعدها در مساجد، مانند مدارس، حجرههایى براى طلاب و دانشجویان ساخته شد که هنوز نمونۀ بسیارى از اینگونه مساجد در ایران و سایر کشورهاى اسلامى به چشم مىخورد؛ البته در کنار این هدفهای اصلی، مسجد بسیاری از کارکردهای فرعی دیگر را نیز دارا بود؛ مانند کارکرد اقتصادی، درمانی، سیاسی، قضایی، نظامی و بسیاری از موارد دیگر.(جمعی از نویسندگان، 1385: بخشک) کعبه، بیتالمقدس (بیت داوود و سلیمان) و مسجدالنبی، مساجد شریف سه‌گانه‌ای هستند که هم‌چون نور چشم مسلمانان و مایة عظمت و نگهبانی دین آنان است و مسلمین آنها را از دل و جان دوست می‌دارند.
با مروری بر تاریخ این مساجد از صدر اسلام تاکنون میتوان به نقش مسجد در جامعۀ اسلامی پی برد و جایگاه رفیع آن را دریافت. حتی جلوههایی از تمدن اسلامی را نیز میتوان در بسیاری از مساجد (مانند مسجد جامع در دمشق، جامع در قزوین، گوهرشاد در مشهد، لطفعلیخان در اصفهان) دید.
آفریدگار مهربان که خواهان همزیستی مسالمت‌آمیز و اتحاد افراد بشر است و آنان را از جدایی و تفرقه باز می‌دارد، ساختن اولیة خانۀ خدا را مبدأ تاریخ اجتماعی بشر قرار داد و آن را برایشان مبارک دانست و به آنها در این مورد تبریک گفت. خداوند خانة پرستش خود (کعبه) را «خانة مردم جهان» معرفی کرد و فرمود:
«ان اول بیت وضع لناس للذی ببکة مبارکاً و هدی للعالمین؛ (آل عمران، 96) نخستین خانه‌ای که برای مردم بنیان نهاده شد، خانة برکت یافته‌ای است که در مکه است و هادی بسیار بزرگی برای مردمان جهان است.»
روایات در مورد اهمیت و جایگاه مسجد بسیار است. با بررسی این روایتها بهراحتی میتوان نقش مسجد را در شخصیتسازی فردی و منشأیی برای تغییرات و حرکتهای اجتماعی دریافت. امیرالمؤمنین (علیه السلام) میفرمایند:
«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان: اخا مستفادا فی الله، او علما مستطرفا، او ایه محکمه، او یسمع کلمه تدل علی هدی ، او رحمه منتظره، او کلمه ترده عن ردی، او یترک ذنبا خشیه او حیاء. (وسایل، ج3، ص 480) کسی که پیوسته به مسجد برود، یکی از منافع هشتگانه نصیبش می‌شود: برادران مفید و باارزشی پیدا می‌کند، با علم و دانش نو وتازه آشنا می‌شود، عقاید خود را با دلیل و برهان، استوار میسازد، کلمات و سخنانی میشنود که موجب هدایتش می‌شود، رحمت الهی شامل حالش می‌شود، مواعظی میشنود که او را از فساد و گناه دور می‌کند، بهخاطر حیا و آبروی خود از گناه دوری می‌کند، بهخاطر ترس از خدا مرتکب عمل خلاف نمیشود.»
امام خمینی(ره) در سخنرانی‌ها و پیام‌هایشان، مردم و به‌ویژه جوانان را به حضور در مسجد و اجتماعات مذهبی فرا می‌خواندند و مسجد و اجتماعات مذهبی را راهی برای حل مشکلات و گرفتاری‌های اجتماعی مسلمین و پیشبردن نهضت اسلامی می‌دانستند. ایشان میفرمایند: «... اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاریها را حل می‌کند، اینطور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز شود برای چند پیرزن و پیرمرد. وقتی جماعت برود و اشخاص مؤثر بروند، مردم بروند، همه بروند آن‌جا مجتمع بشوند و در آن‌جا خطیب برایشان مسائل روز را بگوید و مشکلاتی که دارند بگویند، این حل می‌کند مطالب را». (دوانی، 1382 :161)
رهبر معظم انقلاب نیز، همیشه ضمن تأکید بر نقش عبادی مساجد، آن را کانون انقلاب و حل مشکلات جامعة اسلامی می‌دانند. ایشان میفرمایند:
"مسجد اسلامی در واقع همان مسجدی است که پیامبر از آن بهعنوان پایگاه ادارة اجتماع و حکومت استفاده می‌نمودند؛ یعنی همه چیز در مسجد، و این پایگاه، محور همة فعالیت‌ها، از معنوی تا علمی، قضایی تا فرهنگی، خانواده تا نظامی و... مسجد امروز باید مرکز تولید علم شود... سینما و تئاتر کشور را مساجد باید به سود انقلاب جهانی اسلام دگرگون می‌کردند. اقتصاد اسلامی اعم از بانکداری اسلامی و... باید منبعث از مساجد می‌شد و هزاران باید و ای کاش دیگر».(http://www.tardid.com/archives)
الف) تحقق فرهنگ اسلامی در جامعه، به وسیلۀ مسجد
مسجد، مرکزی فرهنگی است که مردم را در شبانهروز، پنج نوبت یا دستکم سه نوبت بهسوی خود فرا میخواند و فرهنگی را ارائه می‌دهد که بهجای تکیه بر امتیازهای ظاهری و اختلافهای قومی، بر ویژگیهای مشترک تأکید ورزیده، ارزشهای اجتماعی مشترک انسانها را در قالب فطری و الهی حیات میبخشد. این جهتدهی از روزهای آغازین صدر اسلام در سخنرانی‌ها و گفتوگوهای علمی ـ فرهنگی پیامبر با مردم و سران قبیلههای گوناگون آغاز شد و معیارهای جدیدی برای بشریت به ارمغان آورد که مهمترین آنها ارزشگذاری بر مبنای تقوا و پرهیزگاری است. پیامبر اکرم (صلیاله علیه واله) افرادی را که پرورش یافتۀ مکتب فرهنگی خود او بودند، برای ارائۀ راه و روش و فرهنگ درست اسلام به مردم، در مناطق و مساجد میگماشتند و افرادی را نیز برای تعلیم معارف دینی، قرآن و سنت، به شهرهای گوناگون اعزام می‌کردند.(سبحانی، 1370، ج2)
در صدر اسلام، امور اقتصادی جامعه رابطۀ تنگاتنگ با مسجد داشت. بنابر شواهد تاریخی، اموال عمومی در مسجد گردآوری و از آن‌جا در بین مسلمانان توزیع می‌شد. غنایم جنگی نیز، پس از جنگ به مسجد انتقال میافت و در آن‌جا بین مجاهدان اسلام تقسیم می‌شد. در «صحیح بخاری» از انس نقل شده: اموال فراوانی را از بحرین به حضور رسول خدا آوردند. حضرت فرمود: «انثرُوه فیالمسجد؛ آن را در مسجد توزیع کنید». (بخاری، ج1، ص108، و ج4، ص 65) شاید ساختن مجموعهای متصل به مسجد، به نام «خزانه» و محل نگهداری بیتالمال در قرون بعدی، برگرفته از همین سیرۀ پیامبر گرامی باشد. از اینگونه مساجد میتوان مسجد جامع «ابن طولون» در قاهره و مسجد جامع «فسطاط» در مصر را نام برد.
بعضی از مساجد از دو طرف، و برخی از چهار طرف به بازار راه دارند و بازارهای اسلامی هم مانند مساجد، طاقدار ساخته شدهاند که برای ورود به آنها در بسیاری از مواقع باید از صحن و حیاط مسجد عبور کرد. هدف از پیوند میان مسجد و بازار این است که:
«رجال لاتلهیهم تجاره ولابیع عن ذکرالله و اقام الصلوه؛ (نور،37) مردانی که نه تجارت، نه معاملهای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز غافل نمی‌کند.»
مساجد مرتبط به بازار باعث می‌شد بازاریان از درسها و معارف اسلامی استفاده کنند. برخی از فروشندگان، ساعتهایی را برای آموختن احکام معامله و خرید و فروش اختصاص میدهند.
از صدر اسلام افراد نیازمند به مسجد میرفتند و در آن‌جا به آنها کمک می‌شد. امروزه فعالیتهای اقتصادی مساجد، بیشتر در غالب تشکیل صندوقهای قرضالحسنه و دستگیری از محرومان جامعه در مشکلات صورت میگیرد.
ب) آموزش و تربیت در مسجد
ابعاد تربیتی مسجد به گونه‌ای با ابعاد عبادی آن مرتبط است؛ زیرا عبادت پرورش‌دهنده روح و روان آدمی بوده و پاسخ به آن در واقع، پاسخ به یک نیاز طبیعی و مهم اوست، کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید شخصیتی متعادل پیدا می‌کند و یک شخصیت متعادل به یک جامعۀ متعادل منجر می‌شود.
پژوهشهای تاریخی نشان می‌دهد که مسجد نخستین مرکز آموزشی مسلمانان بوده است. در صدر اسلام، پیامبر و یارانش در مسجدالحرام گرد هم میآمدند و در مورد معارف و احکام الهی سخن میگفتند. با هجرت پیامبر به مدینه و تأسیس« مسجدالنبی» نه فقط مکانی برای عبادت، بلکه دانشگاهی سراسر شور و نشاط در جهان اسلام تأسیس شد. حضرت در این مسجد و مسجدهای دیگر، به آموزش قرآن و گفت‌و‌گوها و مناظرههای علمی میپرداختند؛ در پرتوی این گفت‌و‌گوها حقایق وحی و آیات الهی روشن میگردید، به شبهات پاسخ داده می‌شد و پردههای جهل و تردید فرو میریخت. روزی پیامبر اکرم وارد مسجد شدند و دو گروه را دیدند. گروهی مشغول کسب معارف اسلامی و بحثهای علمی بودند و گروه دیگر در حال نیایش و عبادت. حضرت به گروه اول اشاره و از احکام کرده و فرمودند:
«هولاءِ أفضل بالتعلیمِ ارسِلتُ. ثمّ قعد معهم» (شهید ثانی، 1409: 107) این گروه علمی، از فضیلت بیشتری برخوردار است، زیرا من برای تعلیم فرستاده شدهام»؛ و خود نیز در جمع آنان نشست.
در واقع مسجد وظیفۀ پاسداری از علوم و خدمت به فرهنگ ناب اسلامی را برعهده دارد. نهضت پیدایش دانشگاه اسلامی نخست از مساجد آغاز شد و در چهرۀ دارالعلم نمایان شد و با پیدایش مدرسههای گوناگون به بلندای خود رسید. این سنت در بسیاری از کشورهای اسلامی همچنان باقی است و میتوان به مسجدالحرام در مکه و مسجد النبی در مدینه و مسجد گوهرشاد در مشهد و مسجد اعظم قم در جوار بارگاه حضرت معصومه که مهمترین مرکز درسهای عالی حوزۀ علمیۀ قم به شمار میرود، اشاره کرد. (سیمای مسجد، ج2، فصل 6) جلسههای آموزش معارف اسلامی در مسجدها از صدر اسلام تاکنون، شاگردان زیادی را تربیت و به جامعه اسلامی معرفی نموده است؛ شاگردانی که بار عظیم فکری و فرهنگی و دینی جامعه را بر عهده داشته و هم اینک نیز بر دوش دارند.
ج) تقویت ارتباطها در مسجد
به قول امام راحل: "مساجد به ما امکان می‌دهد که با برادران مسلمان خود و با خواهران مسلمان خود رابطه خویشاوندی را حفظ کنیم. مساجد را پاس بداریم و آنها را گرم نگاه داریم." (روحانی، 1356: 223)
در عصر تحول شگرف ارتباطات قرار گرفتهایم؛ عصری که از آن به «دهکدۀ جهانى» یاد مىکنند. نه مىبایست یکسره مرعوب این تحولات شد و نه از کار فرهنگى تبلیغى و ارتباطى عظیمى که در این مقطع حساس تاریخى بر دوش مبلغان و علما و خطیبان و عناصر فرهنگى نهاده شده است غافل ماند. ماندگارى فرهنگ اسلامى به حفظ این تلاش و افزودهتر شدن آن، بستگى زیادی دارد .در دنیاى ارتباطات، تحولات تکنیکى یک پایۀ این تحول به حساب میآیند، ولى دنیا با فروپاشى مکتبها و بحران فرهنگى و انحطاط اجتماعى، پیام و فرهنگى درست براى رفع نیازهاى انسان معاصر در دست ندارد. در چنین وانفسایی، اهمیت اسلام و فرهنگ آن و توجه به نقش مساجد بهعنوان نقطۀ ارتباطى و رسانهاى سنتى در جوامع اسلامى، نباید نادیده انگاشته شود .رسانۀ مسجد با ارتباط حضوری با مخاطبان و با توجه به اطلاعرسانی آن در زمینۀ تعالی آموزش و تربیت انسانها، در سازماندهی حرکتهای اجتماعی و ایفای نقش ارتباطی، جایگاه عمدهای دارد؛ در انقلاب اسلامی، مسجد حلقۀ واسط بین رهبری و مردم بود و نقش ارتباطی ایفا میکرد. رسانۀ مسجد، در عینحال که غیرگروهی و تشکیلاتی است، از حالت تشکیلاتی برخوردار است و مخاطبان، امکان ارتباط تشکیلاتی با یکدیگر دارند. این ارتباط بهدلیل غیرسازمانی بودن، بهشدت مردمی است. بعد ارتباطی رسانۀ مسجد عمیقتر از اینهاست، زیرا با دلها و افکار هماهنگ، سر و کار دارد و علاوهبر تأثیر بر افکار، در قلبها هم نفوذ می‌کند.
مسجد تنها جایگاه جمع شدن افراد برای شنیدن روضه نیست، گاهی میتوان مردم را پای سخنان یک مشاور یا مدیر موفق در مساجد نشاند. استفاده از یک استاد علوم تربیتی، پزشک، معلم، مدیر موفق و... در مساجد، نه تنها برای مسجدیها، بلکه برای آنها که در بسیاری از مواقع ممکن است به مسجد نروند نیز مفید است و کمکم آنها را به مسجد علاقهمند می‌کند.
د) تبلیغات به وسیلۀ مسجد
با گواهی تاریخ، انگیزه و هدف اصلى از هجرت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به مدینه، یافتن محیطى مناسب و آرام و دستیابى به وسایل و امکانات لازم براى تبلیغ و گستردن آیین اسلام بود. بر این اساس پس از استقرار رسول خدا (صلىالله علیه وآله) در مدینه، مسجد که تنها مرکز عمومى و کانون ارتباط جمعى در جامعۀ نوخاستۀ اسلامى بهشمار مىرفت، بهعنوان پایگاه اساسى کل فعالیتهاى تبلیغاتى مسلمانان، مورد استفاده قرار گرفت.
پیامبر اکرم (صلىالله علیه وآله) در این پایگاه بزرگ تبلیغى در پرتوی تعالیم آسمانى اسلام و از راه تدریس، نصیحت، ارشاد، و ایراد خطبههاى نماز جمعه و دیگر سخنرانىها، به نشر فرهنگ عظیم اسلامى پرداخت و با برپایى آیینهاى با شکوه جمعه و جماعات و تشکیل حلقههاى علمى در این مکان، مجد و عظمت آیین خویش را به نمایش گذاشت.
برپایى صفهای بههمفشردۀ مؤمنان براى اداى فریضههای روزانه و نیز تلاوت دلنشین آیات قرآن، که به همت بعضى از صحابه هم‌چون عبداللهبن مسعود، زیدبن ثابت، ابىبن کعب و دیگران انجام مىشد، در افراد و گروههایى که گاهی به مدینه آمدند تأثیر بسیار چشمگیرى داشت.(محرمی، 1379: 97) چنانکه فرستادگان قبیلۀ ثقیف که برای مذاکره با رسول خدا صلىالله علیه وآله به مدینه آمده بودند، با دیدن چنین مناظرى سخت تحت تأثیر مسلمانان قرار گرفتند و به آیین اسلام گرویدند.
به اینترتیب بر اثر کوششهاى تبلیغى مسلمانان در مسجد پیامبر صلىالله علیه وآله زمینههاى مناسبى براى پذیرش اسلام و دیگر افراد بهوجود آمد، بهطورىکه هرگاه نمایندهاى از سوى یکى از قبایل و اقوام براى کسب اطلاع از آیین جدید به مسجد مدینه مىآمد، بىدرنگ اسلام را میپذیرفت.
هم‌چنین مسجد پیامبر صلىالله علیه وآله در مدینه، مانند یک دانشگاه بزرگ تبلیغى بود که در آن رسول خدا صلىالله علیه وآله در پرتوی راهنماییهای آموزندۀ خویش به تربیت مبلغان ورزیدهاى همت گماشت و آنان را پس از آگاهى از قرآن و فقه اسلامى، به نقاط مختلف جزیرة العرب اعزام کرد تا در پرتوی هدایت و تعلیم، مردم آن بلاد را از تاریکی جهل و شرک برهانند و به آغوش اسلام فرا خوانند. بنابر نوشتههای تاریخی، بر اثر فعالیتهاى تبلیغى این گروه از دانشآموختگان مکتب وحى و مدرسۀ رسالت بود که نه تنها اسلام در سراسر جزیرة العرب راه یافت، بلکه در فاصلۀ کوتاهى پس از رحلت رسول خدا صلىالله علیه وآله، این آیین آسمانى بخش گستردهاى از جهان آن روزگار را فراگرفت؛ بر اثر این فتح فرهنگى و ایدئولوژیکى بود که مسجدها، منبرها، مجالس درس فقه، حدیث، ادبیات، کلام، تفسیر، اخلاق و دیگر دانشهاى اسلامى در سراسر سرزمین‌هاى قلمروی اسلام نمودار شد.
ه) تأثیر مسجد بر شهرنشینی
پایه و اساس شهر شدن و مدنیت هر مکان، وجود مسجد در آن است. از رسول اکرم روایت شده است که میفرماید: «روستا به جایی میگویند که جمعه و جماعت و مسجد ندارد.» (کنز العمال، ج14، ص 175) از اینرو مسلمانان در تأسیس شهرهای جدید، اولین مکانی که میساختند مسجد بود. شهر کوفه اولین شهری بود که مسلمانان آن را از پایه بنا کردند و مسجد اولین بنای آن شهر بود. مسجد در جایگاه دفاع و پاسداری از دین قرار داشت و مسلمانان با مرکزیت آن، به این مهم میپرداختند. (نوبهار، 1373: 185)
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله پس از هجرت به مدینه به منظور تشکیل جامعه اسلامى و استقرار نظام اعتقادى و اجتماعى اسلام، رسما دولت اسلامى را در این شهر بنیاد نهاد؛ طبیعى است ایجاد چنین دولتى، پرداختن به امور نوین و بنیانگزارى مؤسسات و طرح مسائلى جدید را ضرورى مىنمود، که از جملۀ آنها، تأسیس نهادى اجتماعى براى تجمع نیروها، و مرکزى براى رسیدگى به مسائل مردمى و تبیین سیاست اسلام بود. برایناساس پیامبر اکرم مسجد را بهعنوان نخستین پایگاه و مجمع مسلمانان براى پرداختن به چنین امورى برگزید. به دستور حضرت، زمینى خریدارى و بناى مسجد آغاز شد. رسول خدا همراه با مهاجران و انصار با حرکتى بنیادین و اجتماعى به ساختن مسجد پرداختند و بر اثر کوشش و اهتمام ایشان، ساختمان مسجد در مدتى کوتاه به اتمام رسید. این مسجد، ساده و بىپیرایه و بسیار ابتدایى بود، زمینش از ریگ، دیوارهایش از خشت، منبرش از چوب، و سقفش از شاخ و برگ درختان بود؛ اما چون جایگاه عبادت و نیایش رسول خدا و مؤمنان راستین بود، فضایی آکنده از معنویت، خلوص، صفا، صمیمیت، ایمان و عشق به پروردگار داشت.
مسجد نهتنها بهصورت جایگاه اصلى اجتماع مؤمنان براى برگزارى مراسم عبادى مورد استفاده بود، بلکه کانون معارف و احکام اسلامى، مرکز جهاد تبلیغاتى و ارشادى، قرارگاه سیاسى و اداره دولت نیز بهشمار مىرفت. بهاینترتیب، مسجد در آن روزگار از نظر عملکرد، نهادى با چندین نقش بود. به این ترتیب رسول گرامی اسلام به کمک مسجد، شهر اسلامی را مدیریت میکرد و مدیریت شهری را به عهده داشت. تنظیم رفتارهای شهروندان و نحوۀ تعامل آنها با یکدیگر، برطرف کردن معضلات شهری از کارکردهای مدنی مسجد است.
اینک با توجه به تمام مواردی که برشمردیم و دقت در تأثیراتی که مسجد در بطن جامعۀ اسلامی میگذارد، میتوان به نقش مسجد در سازماندهی حرکتهای اجتماعی پی برد:
کنترل تنشهای اجتماعی
یکی از مشکلات جدّی در جوامع گوناگون از جمله ایران، اختلافها و صفبندیهای گروههای مختلف اجتماعی در برابر یکدیگر است. اختلافهای قبیلهای، طایفهای و یا صفآراییهای اهالی روستاها، شهرها و محلّهها در برابر یکدیگر از این دست قلمداد می‌شود. این تنشها گاهی با گذر زمان به صورت مزمن در آمده، بخشی از تاریخ مناطق را به خود اختصاص می‌دهد و در مواردی منجر به قتل نفس و خسارات مالی فراوان میگردد.
کنترل این تنشها، یک حرکت اجتماعی محسوب می‌شود و از چند راه در مسجد قابل اجراست:
الف. جلسههای وحدت در مسجد
با دعوت از سران درگیریها، تشکیل جلسه با آنان و نصیحت آنها با دلیل آوردن از آیههای قرآنی و روایات، به خوبی میتوان زمینۀ همدلی و دوستی بین آنان را فراهم و از آنان خواست که در کاهش درگیریهای اجتماعی تلاش کنند. مسجد معمولا جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است و بهطور طبیعی، با حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی در فرد ایجاد می‌شود.
ب. سخنرانی
با توجه به کارکرد تبلیغی و رسانهای مسجد، در سخنرانی‌ها میتوان با استفاده از آیات و روایات مربوط به پرهیز از اختلافات، گسترش برادری و رفاقت، اصلاح بین مؤمنین و... مردم را به دوری از درگیری ترغیب کرد.
ج. مراسم
اعیاد و عزاداریهای معصومین (علیهمالسلام)، و یا مناسبتهای گوناگون مذهبی و اجتماعی، زمانهای مناسبی است که از گروههای درگیر برای شرکت در مراسم دعوت و با گرمی از هر دو یا چند دسته استقبال و بین آنان صلح و صفا ایجاد شود. باید به یاد داشته باشیم که مسجد فقط جایگاه عزاداری نیست و میتوان جشنهایی را نیز با حفظ شأن مسجد در آن برگزار کرد. مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم کرده و با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع‌گرایی، انعطاف و نظمپذیری و وحدت را در آنان تقویت می‌کند.
د. هماهنگی بین مساجد
در مناطقی که چند مسجد و یا چند محلۀ جدا از هم وجود دارد، روحانی میتواند با برقراری نماز جماعت در مساجد و یا محلّهها به صورت نوبتی و دعوت از همۀ مردم برای شرکت در نماز جماعت، زمینۀ همدلی را فراهم سازد؛ مثلاً نماز ظهر و عصر را در یک مسجد و نماز مغرب و عشا را در مسجد دیگر برگزار کند.
ه . هماهنگی بین دستههای عزاداری
مبلّغ میتواند برای ایجاد هماهنگی بین دستههای عزاداری، دستۀ عزاداری یک مسجد و یا محله را به مسجد و یا محلّۀ دیگر برده و در مناسبت دیگر، گروه مقابل را به این مسجد و یا محله بیاورد. چنین عملی دوستی و همدلی ایجاد می‌کند و دل افراد به یکدیگر نزدیک می‌شود.
و. نقل سخنان وحدتآفرین
روحانی مسجد میتواند با نقل سخنان مثبت هر گروه در مورد گروه دیگر، دشمنیها را به همدلی و وحدت تبدیل کند.
حل اختلافهای مردمی
گاهی بین دو نفر مؤمن به دلیلی دعوا می‌شود، اگر روحانی بتواند برای حل این اختلاف با اختصاص زمانی در مسجد، بین آنها صلح ایجاد کند، ضمن عمل به آیۀ «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحُوا بَیْنَ اَخَوَیْکُمْ؛ (حجرات/ 10) مؤمنان برادر یکدیگرند، پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید.» موجب رفع کدورت گشته و در نهایت افراد متدین بیش از پیش به مسجد علاقهمند میگردند.
رفع اختلافهای خانوادگی
در بسیاری از خانوادهها بین زن و شوهر و یا پدر و مادر با فرزندان اختلافاتی بهوجود میآید و مردم به دلیل اعتماد به روحانیون، به آنان مراجعه میکنند. بهتر است روحانی، زمان مشخصی را برای پرداختن به این امور در نظر گرفته و در برنامههای مسجد اعلان کند.
روحانیونی که در این امر حساس موفق بودهاند، از پایگاه مسجد، خدمات بسیاری را در امور اجتماعی داشتهاند؛ به نحوی که گاهی برای نیروهای انتظامی و دادگاهها، این امر خیلی واضح بوده است؛ یعنی تا زمانیکه روحانی در مسجد به فعالیت مشغول است، در حد بسیار زیادی اختلافات مردم به پاسگاهها و کلانتریها منتقل نمیشود و از سوی دیگر، شاخصهای امنیتی و کاهش جرم و جنایت، سیر مثبت را نشان می‌دهد. مقام معظم رهبری میفرمایند:
"... همگان بدانند اگر به دنبال حل مشکلات رفتاری ـ اجتماعی فرزندان یا حل مشکلات خانوادگی خود هستند باید به مسجد مراجعه کنند. اگر ایده‌های نو و بزرگ برای حرکت علمی کشور در سر دارند می‌بایست برای اجرایی شدن آن به مسجد مراجعه کنند." http://www.tardid.com/archives))
رشد آگاهیهای سیاسی
از مهمترین نقشهای مسجد، رشد آگاهیهای سیاسی نیروهای حزباللّه است که از اهمیّت بسیاری برخوردار میباشد.
در زمان پیامبر صلیالله علیه وآله، جهتگیریهای سیاسی اسلام در قالب آیات قرآن مطرح می‌شد. این آیات، گاهی در برابر کفار، یهود و منافقین موضعگیری میکرد و زمانی توطئههای دشمنان را افشا مینمود، از نشستهای سرّی و نقشههای شوم آنان پرده برمیداشت، به شایعههای دشمن پاسخ میداد، شبهههای آنان را مطرح و به نقد میکشید. بهانه های افراد سست ایمان را برای فرار از جنگ مطرح و مؤمنین را به مبارزه و ایستادگی در برابر دشمنان و جنگ بیامان با آنان فرا میخواند. جهادگران پاکباخته را تشویق و به بهشت جاودان بشارت میداد، فراریان از جنگ و مرگ را نکوهش میکرد و اطاعت از فرماندهی را توصیه، وحدت را تکلیف و پرهیز از اختلاف در امت اسلامی را وظیفه دینی معرفی میکرد و از دوستی و همپیمانی با کفار و منافقین بر حذر میداشت اگر گذری اجمالی به آیات قرآن داشته باشیم، خواهیم دید که بخش زیادی از آیات قرآن به این مباحث میپردازد.
این آیهها که در مقام بیان مواضع سیاسی اسلام مطرح میگردد و هم‌چنین اوامر سیاسی شخص پیامبر صلیالله علیه وآله، غالبا در مساجد بیان می‌شود.
امروزه نیز روحانیون میتوانند با بیان آیات قرآن و روایات معصومین علیهمالسلام در مساجد و تطبیق آن با مسائل سیاسی زمان، نیروهای مؤمن را تقویت کرده، توطئههای کفار و منافقین زمان را مطرح و مسلمانان را برای رویارویی با جبهۀ پلیدی آماده سازند.
در این عرصه باید دقت شود که مساجد به مسائل جناحی جزئی وارد نشده و موجب جذب عدهای از مؤمنین و طرد دستۀ دیگر نگردد؛ بلکه با ایجاد اتفاق و اتحاد در جبهۀ مؤمنین، صفی واحد در برابر کفر و نفاق ایجاد کند.
مسجد کانون مقبولیت حکومت نیز بوده و هست. برگزاری انتخابات در مساجد در حقیقت بیعت با نظام اسلامی و حاکی از اسلامی و عبادی بودن این عمل و اخذ آرا در جو سالم و آزاد مسجد، نشاندهندۀ مقبولیت یک نظام دینی از سوی مردم است.
مقابله با تهاجم فرهنگی
هجوم به فرهنگ دینی ایران از دیرباز در دستور کار دشمنان اسلام قرار گرفته و پس از انقلاب به دلیل مفاهیم ظلم ستیز اسلام، بسیار جدّیتر توسط استثمارگران دنبال می‌شود. امروز این تهاجم به دلیل تنوع و پیچیدگیهای ابزارهای ارتباطاتی، بسیار حساستر شده است.
نمودهای این تهاجم، اشکال گوناگونی دارد که میتوان به برخی از آنها اشاره کرد:
الف. در اکثر مراکز علمی دانشگاهی، فرهنگ خودی و کلیۀ نمودهای آن تحقیر می‌شود و هر نظریۀ ضعیفی از بیگانگان توسط اساتید با آب و تاب و بهعنوان بهترینها به افکار دانشجویان ارائه می‌شود.
برخی از اساتید سعی میکنند تا حد ممکن واژههای بیگانه استفاده کنند و از بهکارگیری معادلهای فراوان فارسی آن خودداری مینمایند؛ گویا میخواهند خود را از جهت علمی قوی معرفی کنند.
ب. مطبوعات وابسته و گاهی صدا و سیما در برنامههای خود شاخصهای اخلاقی غرب را ترویج نموده و سعی دارند آزادیهای مدنی، جایگاه زن، نیازهای جوانان، اهتمام به ورزش و... را با میزان فرهنگ غرب سنجیده و تلاش میکنند که افکار اجتماعی را به آن سو جهت دهند.
ج. فساد در ابعاد مختلف ترویج و بهعنوان «آزادیهای اجتماعی» بر فرهنگ عمومی تحمیل می‌شود و شهوات جنسی و نفسانی تحریک میگردد. پوششهای جوانان رنگ دینی ملّی خود را باخته، از بیگانگان الگو میگیرد.
در برابر اشکال مختلف تهاجم فرهنگی، این مساجد هستند که میتوانند با ایجاد فضای سالم فرهنگی، انسانها را به هویت دینی خویش رهنمون گردند، رسوبات فرهنگی بیگانه را بزدایند و همانند سنگری مستحکم در برابر این تهاجم بیامان، فرزندان قرآن را در درون خویش حفظ کنند.
کنترل اماکن فسادانگیز
برخی از اماکن تفریحی، مغازهها و یا خانهها، بهصورت محل تجمع افراد فاسد در آمده، زمینۀ گسترش فساد را فراهم میسازند. متولیان و مدیران مساجد میتوانند در قالب یک حرکت اجتماعی، از راههای گوناگون جهت کنترل و یا تعطیلی این اماکن اقدام کنند. از آن‌جا که دستپروردههاى مسجد، صالحان و نیکان جامعه هستند با اجراى دو اصل اساسى امر به معروف و نهى از منکر، یکدیگر را به کارهاى نیک دعوت و از اعمال زشت و ناپسند منع مىکنند، در نتیجه با تقویت روحیۀ مذهبى، از رهگذر مسجد، به نیروى انتظامى و دستگاههاى عریض و طویل قضایى و زندانهاى گوناگون، نیاز چندانى نخواهد بود؛ زیرا اهل مسجد مرتکب جرم و جنایت نمىشوند تا به این موارد نیازى باشد. با تقویت برنامههاى تربیتى در مساجد نیز، مىتوان زمینۀ آلودگى و فساد را از بین برد.
امر به معروف و نهی از منکر
با تشکیل گروههای امر بهمعروف و نهی از منکر، از نیروهای تحصیل کرده و مؤمن، مساجد میتوانند سعی کنند تا بهصورت فردی و یا گروهی به امر بهمعروف و نهی از منکر بپردازند. این بخش از فعالیت‌ها، دارای ویژگیها و شرایطی خاصی است که در این مقال نمیگنجد.
تقویت روحیۀ جهاد و شهادت
روحیۀ ایثار، گذشت، جهاد و شهادت، مستحکمترین برج و باروئی است که از نفوذ دشمنان جلوگیری می‌کند. امروزه میبینیم که آمریکا بر این همّت میگمارد که اینگونه مفاهیم را از درسهای مدرسه و دانشگاههای کشورهای اسلامی محو سازد و این مساجد هستند که با پرورش نیروهای جهادگر، سختترین مقاومتها در برابر دشمن را تضمین میکنند.
تجربۀ هشت سال دفاع مقدس نشان داد که اساسیترین پایگاه تربیت نیروی مقاوم برای جنگ، مساجد هستند که توانستند نیروهای خویش را در مکتب امام حسین علیه‌السلام پرورش دهند.
برطرف کردن مشکلات در رویدادهای غیرمترقبه
مسجد خانۀ آشنایی با دردها و مشکلات اجتماعی و چارهاندیشی برای رفع آنهاست و پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون است، از اینرو جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در رفع نارساییهای اجتماعی است.
تجربه نشان داده است که مسجدهای فعال میتوانند در جبران آسیبهای اجتماعی مؤثر بوده و در زمان بروز حوادث غیرمترقبه، مهمترین نقش را داشته باشند؛ همانگونه که مساجد بیش از کلیۀ مراکز دیگر در رویدادهای مصیبتبار به گردآوری کمکهای مردمی پرداخته و بر آلام عمومی اجتماعی درمان بودهاند. تجربۀ دفاع مقدس، فاجعۀ سیل شمال و زلزلۀ بم، بیانگر این واقعیت است که مساجد نقشی بیمانند در این حوادث دارند. این نقش گاهی در قالب کمک به مسلمانان و شیعیان دیگر کشورها مانند فلسطین، عراق، افغانستان و بوسنی و هرزگوین نیز جلوهگر می‌شود؛ از اینرو روحانیون باید در حفظ و حراست از این نقش بکوشند.
برخورد با ناامنی
در موارد زیادی که محل یا منطقهای با ناامنی مواجه می‌شود، از مهمترین پایگاههایی که به این امر همت میگمارد، مساجدند؛ هم اکنون نیز در مناطق بسیاری، بسیج مساجد با این نوع مسائل برخورد می‌کند؛ گرچه فعالیت فرهنگی مساجد و تقویت دینی- اعتقادی جوانان، بهصورت اساسی و مبنایی از بروز ناامنی و گرایش مردم به جرم و جنایت جلوگیری می‌کند.
رسیدگی به نیازمندان و اعطای قرضالحسنه
مساجد بسیاری در کشور دیده میشوند که با گردآوری کمکهای مردمی، به رفع نیاز تهیدستان روی میآورند و گاهی کمکهای آنان تا زمانی ادامه مییابد که خود یا فرزندانشان به توانایی حل مشکلات موفق میشوند؛ مثلاً برای دختران بیبضاعت جهیزیه تدارک میبینند، به مدد مصیبتزدگان میشتابند. این حرکت اجتماعی مساجد باید بیش از پیش تقویت شود؛ هم‌چنین امروزه بسیارند مساجدی که در نقاط مختلف کشور قرضالحسنه ایجاد کرده و با اعطای قرض، گوشهای از کاستیهای تهیدستان را پوشش داده، موجب جذب برخی از افراد به مساجد می شوند. در این عرصه لازم است روحانیون از این حرکت خداپسندانه پشتیبانی نموده و ضمن نظارت بر عملکرد قرضالحسنه، سعی کنند که از دخالت در امور قرضالحسنه پرهیز کنند.
عیادت از بیماران
یکی از سنتهای پسندیدهای که در برخی از مساجد به آن توجه می‌شود، عیادت از بیماران است. هنگامیکه یکی از مؤمنین اهل مسجد بیمار می‌شود، برادران ایمانی به همراه امام جماعت، از او دیدن نموده، التیامبخش آلام وی میگردند. چنین حرکتی برای سوق دادن اجتماع به سوی اجتماعی اسلامی گزینۀ قابل توجهی است و مسجد در سازماندهی آن جایگاهی قابل اعتماد و تعریفشده دارد.
ازدواج
یکی از نقشهای مهمّ مساجد که میتواند مؤثر باشد، ترغیب به امر ازدواج و بسترسازی برای آسان شدن این امر مهم اجتماعی است. ازدواج جوانان یا زنان و مردان بیهمسر، از بنیادیترین راههای جلوگیری از فحشا و فساد است. فراوانند زنان و مردانی که همسران خود را از دست داده و در چهارچوبهای آداب و رسوم غلط اجتماعی، ناچار تا آخر عمر بدون همسر میمانند و مهمترین نیاز خویش را به ناچار نادیده میانگارند. روحانیون در مساجد میتوانند با تبیین قوانین شرع، این امر خداپسندانه را ترویج کنند.
ای کاش سنت حسنه ازدواج در مسجد انجام میگردید، تا زیباترین خاطرۀ مؤمنین در فضای مسجد نقش بندد.
روشنگری در تهاجمهای اعتقادی و رفع شبهات دینی
مسجد همواره بهترین سنگر برای مبارزه با کژیها و انحرافهای فکری در جامعه بوده است. سنت پیامبر این بود که هرگاه مشکلات فکری و ناهنجاری‌های اجتماعی پیش میآمد با حضور در مسجد و ایراد سخن به روشن نمودن افکار عمومی میپرداخت. این سخنرانی‌ها معمولا پس از نماز جماعت انجام میگرفت و گاه با ندای «الصلاه جماعه» مردم را در مسجد جمع نموده و حضرت برای آنان سخنرانی می‌کردند.
در واقع رفع نیاز فکرى و معنوى افراد یکى از ویژگیهای مسجد است. امروزه شبههافکنى در حوزۀ فرهنگ دینى و اعتقادی، یکى از پرخطرترین جلوههاى تهاجم فرهنگى در عرصۀ تربیت دینى است. این شبهات به قول استاد مطهرى، گذرگاه خوبى هستند، اما عدم پاسخگویى به آنها موجب تزلزل در عقاید و اندیشههاى دینى آنان مىگردد و پایههاى تربیت دینى را سست مىگرداند. متولیان مساجد و امامان جماعت میتوانند با برنامهریزیهای دقیق - و متناسب با سنین مختلف- جلسهها، مسابقات، و برنامههای متعددی را برقرار کنند که در ضمن پاک کردن شبهات دینی و عقیدتی از ذهن آنان، در مسیر جذب آنان به مسجد نیز گام بردارند. بهترین راهکار برای اشاعۀ فرهنگ دینی استفاده از مسجد است؛ به عنوان مرکزی که محل تجمع تمام معارف دینی است و میتواند در این راستا موثر واقع شود.
نتیجه
بیشک در فرهنگ اسلام هیچ مؤسسهای به اندازۀ مسجد دارای اهمیت نیست؛ زیرا در قاموس اسلامی، دین و دنیا در مسجد گرد هم میآیند. با توجه به مطالب گفته شده و آن‌چه در این مسیر میتوان با مراجعه به کتاب‌های تاریخی و متون روایی اسلامی دریافت، مشاهده میکنیم که در عصر حاضر، بسیاری از مساجد ما به چنین موضوع ژرفی - اگر نگوییم بیتوجه- کمتوجهند. متأسفانه باید گفت مساجد جامعۀ اسلامی، فاصلۀ زیادی با یک مسجد اسلامی اصیل دارند و بسیاری از کارکردهای خود را از دست دادهاند؛ البته پذیرای این نکته هستیم که برخی از کارکردهایی که در صدر اسلام از مساجد انتظار میرفت، شاید اکنون به وظیفۀ ارگان، نهاد یا سازمان دیگری است، اما با این حال مواردی هم‌چون سازماندهی حرکتهای اجتماعی در مسجدها کمتر به چشم میخورد. این مهم نیازمند توجه خاص اولیای امر، مخصوصا ائمۀ جماعات، متولیان و هم‌چنین «مرکز رسیدگی به امور مساجد» است.
منابع
بخاری، محمدبن اسمعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، ج1، ص108، ج4.
پوررضا، شریف، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
تقدسینیا، خسرو، مسجد در آیینۀ روایات و قرآن، قم، انتشارات ائمه علیهم السلام، 1375.
4.جمعی از نویسندگان، فرهنگ مسجد، دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، تهران، مؤسسۀ فرهنگی ثقلین، 1380.
دوانی، علی، مهدی موعود (ترجمه جلد سیزدهم از بحارالانوار)، چ سیام، انتشارات دارلکتب الاسلامیه، 1382.
روحانی، سید حمید، بررسی نهضت امام خمینی، ج1، نشر احرار، تهران، چاپ یکم، 1356.
سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، نشر دانش اسلامی، 1370، ج2.
شهید ثانی، منیهالمرید، قم، دقتر تبلیغات اسلامی، 1409ق.
شیخ طوسی، التهذیب، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج3 ، 1365.
.______، الاستبصار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج1، 1390 ق.
محرمی، غلامحسن نقش مسجد در جامعۀ اسلامی از آغاز تا عصر عباسیان، نشر یمین، قم، چاپ یکم، 1379.
نبوی، محمدحسن، فعالیتهای اجتماعی مساجد، مجلۀ مبلغان، ش 59، مهر و آبان 83.
نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، چ دوم، قم، نشر مؤلف، ج2، فصل 6، 1373.
http://www.tardid.com/archives
